Odporność organizmu – jak działa układ immunologiczny człowieka i co go tworzy?

Układ odpornościowy człowieka to bardzo skomplikowana machina, której wszystkie elementy każdego dnia współpracują, aby obronić organizm przed zakażeniami. Bez niego nawet zwykłe przeziębienie byłoby zagrażającą życiu infekcją. Warto więc dbać o jego kondycję, aby nie dopuścić do osłabienia układu immunologicznego. Jak działa układ odpornościowy? Jakie czynniki mogą wpływać na jego funkcjonowanie?

Udostępnij

Co to jest układ immunologiczny? 

Układ immunologiczny jest zbiorem licznych komórek i narządów, których zadaniem jest ochrona i zwalczanie różnorodnych infekcji. Jest on niezbędny do życia w otaczającym środowisku, gdzie praktycznie na każdym kroku obecnych jest mnóstwo wirusów i bakterii. Dzięki niemu nie każdy patogen, który wtargnął do organizmu, od razu wywołuje chorobę. 

Układ immunologiczny warunkuje więc odporność. Jego obecność sprawia, że zdecydowana większość patogenów zostaje rozpoznana i unieszkodliwiona jeszcze przed pojawieniem się objawów.   

Jak działa układ odpornościowy człowieka?

Układ odpornościowy człowieka ma za zadanie wykryć i usunąć wszelkie patogeny, które dostały się do wnętrza organizmu. Jest to możliwe dzięki obecności naturalnych barier, a także zdolności komórek układu odpornościowego do generowania stanu zapalnego, produkcji przeciwciał i bezpośredniego pochłaniania patogenów.

Osoby z prawidłowo działającym układem odpornościowym mają mniejsze ryzyko rozwoju zakażeń. Ich organizm może bowiem skutecznie bronić się przed bakteriami czy wirusami. Nawet w sytuacji, gdy dojdzie do rozwoju infekcji, sprawny układ odpornościowy szybko rozpoznaje przeciwnika i aktywuje mechanizmy, które pozwalają pozbyć się intruzów z organizmu. Sprawia to, że u osób z prawidłowo funkcjonującą naturalną odpornością, infekcje mają zwykle mniejsze nasilenie, trwają krócej i rzadziej są przyczyną długofalowych powikłań.

Niestety zupełnie inaczej wygląda sytuacja u osób z obniżoną odpornością. Są one narażone na częstsze infekcje, które nierzadko mają także cięższy przebieg. Co więcej, dochodzi u nich również do rozwoju zakażeń patogenami, które u zdrowych osób nie są przyczyną infekcji. Osłabiony układ immunologiczny nie jest więc w stanie skutecznie walczyć z bakteriami i wirusami, przez co infekcje przedłużają się i mogą być trudne w leczeniu.

Budowa układu immunologicznego

Układ immunologiczny tworzą komórki układu odpornościowego i produkowane przez nie przeciwciała, a także liczne narządy limfatyczne i łączące je naczynia chłonne. 

Bardzo ważnymi elementami układu immunologicznego są komórki odpornościowe – limfocyty, makrofagi (komórki żerne), eozynofile i neutrofile. Rozpoznają one bakterie i wirusy, które wniknęły do organizmu. Dzieje się tak dzięki obecności specjalnych receptorów na powierzchni komórek. Dodatkowo niektóre z nich (makrofagi, neutrofile) mają zdolność do pochłaniania obcych patogenów, natomiast inne (limfocyty) uczestniczą w produkcji przeciwciał^[1]. Wszystkie nieustannie współpracują ze sobą, aby móc wspólnymi siłami uporać się z infekcjami.

Kolejnym ważnym elementem odporności są narządy układu odpornościowego, czyli węzły chłonne, szpik kostny, grasica i śledziona. W szpiku kostnym stale powstają nowe komórki układu odpornościowego, które następnie wędrują do grasicy i węzłów chłonnych. Węzły chłonne można z kolei nazwać “szkółką” dla limfocytów, ponieważ to tam dojrzewają i “uczą się” produkować przeciwciała. Natomiast w śledzionie są niszczone wadliwe bądź “zużyte” białe krwinki, w tym limfocyty^[1]. Wszystkie te narządy są ze sobą połączone siecią naczyń limfatycznych, którymi przepływa bogata w komórki układu odpornościowego chłonka.
Dodatkowo w obrębie skóry, błony śluzowej przewodu pokarmowego i dróg oddechowych rozsiane są liczne, drobne skupiska tkanki limfatycznej z komórkami układu odpornościowego. Są one dodatkową obroną immunologiczną organizmu. Mają za zadanie wzmacniać naturalne bariery ciała, aby ochrona przed patogenami była bardziej skuteczna.

Jakie funkcje pełni układ immunologiczny w organizmie człowieka? 

Najważniejszą funkcją układu immunologicznego w organizmie człowieka jest zwalczanie infekcji i ochrona przed różnorodnymi patogenami znajdującymi się w środowisku. Ma także zdolność do odróżniania własnych tkanek i komórek organizmu od obcych cząsteczek^[1]. Jest to niezwykle ważna funkcja, ponieważ pozwala uniknąć wywołania odpowiedzi immunologicznej i niszczenia własnych tkanek. Dodatkowo rozpoznaje i usuwa zmutowane i nieprawidłowe komórki, z których mogą rozwinąć się nowotwory złośliwe^[2]

Jakie są rodzaje odporności? Odporność swoista i nieswoista

Dzięki dobrze funkcjonującemu układowi immunologicznemu, człowiek ma odporność. Dzieli się ona na dwa rodzaje – wrodzoną i nabytą^[1]. 

Odporność wrodzona to odporność nieswoista, obecna od momentu narodzin, a powstająca już w okresie płodowym. Tworzą ją bariery anatomiczne, takie jak skóra, błony śluzowe i wydzieliny, a także odruchy – kichanie, kaszel, wymioty czy wzrost temperatury ciała. Odporność nieswoista jest pierwszą linią obrony organizmu. Głównym jej zadaniem jest ochrona przed wnikaniem bakterii i wirusów do organizmu. Jeżeli już do tego dojdzie, eliminuje jak największą ich ilość dzięki komórkom żernym, pochłaniającym bakterie. Odporność wrodzona nie jest więc skierowana przeciwko konkretnym patogenom. Można ją porównać do parasola, który stara się zatrzymać infekcję na jak najwcześniejszych jej etapach^[1]. 

Odporność nabyta, czyli swoista, to rodzaj odporności, której „jakość” w dużej mierze zależy od samego organizmu. Jest ona uruchamiana wtedy, gdy naturalne bariery zawiodą – można ją więc nazwać drugą linią obrony organizmu. W jej skład wchodzą komórki układu immunologicznego – limfocyty, które bezpośrednio niszczą patogeny i wytwarzają unieszkodliwiające je przeciwciała^[1]. 

Co może wpływać na osłabioną odporność?

Na osłabienie odporności może mieć bardzo wiele czynników, w szczególności zły styl życia, uboga w witaminy i minerały dieta, a także brak aktywności fizycznej i używki. Są to elementy, na które każdy człowiek ma wpływ i które można zmodyfikować. Warto to zrobić, aby przyczynić się do wzmocnienia osłabionego układu immunologicznego. 

Zła dieta 

To, co znajdzie się na talerzu, ma bardzo duży wpływ na układ odpornościowy. Jeśli stosuje się niewłaściwą, ubogą w warzywa i owoce dietę, to prawdopodobnie nie dostarcza się organizmowi odpowiedniej ilości witamin i minerałów. A wiele z nich, zwłaszcza witamina D, C, A, żelazo selen i cynk wspierają prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego. Ich niedobór może przyczynić się do obniżenia aktywności komórek odpornościowych (w szczególności limfocytów), a także do zaburzenia wydzielania cytokin prozapalnych^[3]. W efekcie odporność spada, a rośnie podatność na różnorodne infekcje.

Powiązany artykuł: Witaminy na odporność – co znajduje się w ich składzie?

Brak aktywności fizycznej lub jej nadmiar 

Brak ruchu może także źle wpływać na odporność. Osoby, które rzadko uprawiają sport bądź zupełnie go unikają, są bardziej podatne na różne choroby – w szczególności przeziębienie czy sezonową grypę. Dzieje się tak, ponieważ zerowa aktywność fizyczna zmniejsza liczbę ważnych dla funkcjonowania układu odpornościowego komórek (w szczególności komórek żernych i limfocytów) i obniża ich aktywność^[4]. Sprawia to, że gorzej radzą sobie one ze zwalczaniem infekcji, co przyczynia się do obniżenia odporności. 

Niestety, równie niekorzystny wpływ na układ odpornościowy może mieć także przetrenowanie. Zbyt intensywny trening jest dla organizmu ogromnym obciążeniem i stresem. Wiąże się on nieodłącznie z gwałtownym wydzielaniem dużych ilości hormonów stresu – adrenaliny i kortyzolu, które działają hamująco na komórki układu immunologicznego. Warto więc zachować złoty środek i ćwiczyć z umiarem, na miarę swoich możliwości.

Stosowanie niezdrowych używek

Jednymi z najbardziej negatywnie wpływających na odporność czynników są: picie alkoholu, palenie papierosów i stosowanie innych używek. Zbyt duża ilość alkoholu przyczynia się do uszkodzenia narządów układu immunologicznego (węzłów chłonnych, szpiku kostnego, śledziony), a także wątroby^[5]. Co więcej, alkohol wpływa także na komórki przewodu pokarmowego i zaburza wchłanianie wielu witamin i minerałów, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego^[5]. Zwiększa to podatność na infekcje, zarówno wirusowe, jak i bakteryjne.

Kolejnym niezdrowym nawykiem, który nie pozostaje bez znaczenia dla układu odpornościowego, jest palenie papierosów. W dymie papierosowym znajduje się ponad 4 tys. trujących substancji, które wpływają na praktycznie każdy rodzaj odporności. Dym tytoniowy może przyczynić się do uszkodzenia komórek wyściełających drogi oddechowe, prowadząc do osłabienia ich naturalnej bariery przed infekcjami^[6]. Dodatkowo palenie jest związane z przewlekłym stanem zapalnym w organizmie i wytwarzaniem wielu cytokin prozapalnych, co jeszcze bardziej osłabia odporność u palaczy^[6].

Zbyt częste picie kawy

A co z kawą? Czy jej picie wpływa na funkcjonowanie układu odpornościowego? Okazuje się, że tak! Jednak naukowcy nie są do końca zgodni co do tego, czy jest to wpływ korzystny, czy niekorzystny dla organizmu. W jednym z badań bowiem wykazano, że kofeina zawarta w kawie zwiększa poziom kortyzolu we krwi^[7]. Jest to hormon stresu, który także przyczynia się do osłabienia układu immunologicznego. Z drugiej strony inne badanie wykazało, że kofeina i inne substancje w niej zawarte mają właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne, przez co mogą one wspierać prawidłowe funkcjonowanie komórek układu odpornościowego^[8]. Na chwilę obecną nie da się więc jednoznacznie stwierdzić, czy kawa jest sprzymierzeńcem, czy wrogiem, jeśli chodzi o odporność.

Ekspozycja na stres 

Układ odpornościowy ściśle współpracuje z układem nerwowym. Dlatego też kolejnymi czynnikami osłabiającymi odporność są: przewlekły stres, napięcie emocjonalne, nieregularny tryb życia oraz deficyt snu. Krótkotrwałe napięcie może być korzystne dla układu immunologicznego – wywołuje zmiany, które przyczyniają się do poprawy komunikacji między komórkami układu odpornościowego i pobudzają ich dojrzewanie^[9]. Jednak u osób przewlekle zestresowanych odporność spada, głównie pod wpływem nadmiernej produkcji hormonu stresu – kortyzolu. Przyczynia się on do zmniejszenia zdolności organizmu do wytwarzania przeciwciał i limfocytów (komórki układu odpornościowego) walczących z drobnoustrojami. 

Jak wzmocnić odporność? 

Do wzmocnienia systemu immunologicznego można przyczynić się z pomocą kilku domowych sposobów na odporność. Główną rolę odgrywa tutaj zmiana stylu życia – odpowiednia dieta i regularna aktywność fizyczna. W przypadku problemów z dostarczaniem wystarczającej ilości witamin poprzez posiłki można wspomóc się także suplementami. Warto jednak pamiętać, że wspieranie funkcjonowania układu odpornościowego to proces, który wymaga czasu i cierpliwości. Efekty nie pojawią się więc od razu, szczególnie jeśli przez długi czas zaniedbywało się swoje zdrowie.

Przyczynić się do wzmocnienia układu immunologicznego można więc dzięki:

• odpowiednio zbilansowanej diecie, bogatej w witaminy i minerały, a w razie potrzeby uzupełnionej o tran lub inne suplementy;
• regularnej aktywności fizycznej;
• dostarczaniu odpowiedniej ilości snu w ciągu dnia;
• unikaniu stresujących sytuacji w życiu;
• ograniczeniu picia alkoholu i palenia papierosów.

Prawidłowa dieta

Podstawę wzmacniania odporności powinna więc stanowić dobrze zbilansowana dieta bogata w witaminy i inne składniki odżywcze. Aby zapewnić sobie odpowiednią ilość tych witamin, warto do codziennego jadłospisu wprowadzić warzywa i owoce, a także tłuste ryby takie jak śledź, łosoś i sardynki oraz tran. 

Aktywność fizyczna 

Regularna aktywność fizyczna ma również ogromny wpływ na odporność. Wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego człowieka – przyczynia się do zwiększenia liczby i aktywności komórek odpornościowych, a także wpływa na produkcję przez nie przeciwciał. Warto jest więc zadbać o regularną umiarkowaną aktywność fizyczną, minimum 30 minut dziennie przez 5 dni w tygodniu. 

Powiązany artykuł: Wspieranie systemu odpornościowego niemowląt i małych dzieci

Produkty wspierające odporność człowieka

Zbilansowaną dietę można wspierać poprzez dobrej jakości suplementy. Zawierają one niezbędne witaminy i minerały, które wpływają na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego. Warto rozważyć np. tran, czyli produkt bogaty w kwasy omega-3 i witaminy A, D, E.  Można sięgnąć zarówno po preparaty w postaci tabletek, jak i w formie płynnej.

Powiązany artykuł: Czy tran może wspomóc odporność?

Podsumowanie – co warto zapamiętać?

Jak więc widać, układ odpornościowy pełni bardzo ważne funkcje w organizmie. Zazwyczaj jednak docenia się go dopiero wtedy, kiedy przestanie działać prawidłowo. To dzięki niemu ludzie są w stanie bronić się przed zarazkami, czyhającymi w otoczeniu na każdym kroku. Warto więc o niego dbać każdego dnia.

Co należy zapamiętać o układzie odpornościowym?

• na odporność każdego człowieka składa się wiele komórek i narządów, bez których nie byłoby możliwe zwalczanie infekcji;
• wyróżnia się dwa rodzaje odporności organizmu – wrodzoną (nieswoistą, np. skóra i błony śluzowe i łzy) oraz nabytą (swoistą, czyli komórki układu odpornościowego);
• odporność może ulec osłabieniu pod wpływem różnych czynników, ale zależy przede wszystkim od stylu życia;
• układ immunologiczny można wzmocnić, stosując zbilansowaną, bogatą w witaminy dietę i regularnie uprawiając sport. 

Bibliografia:

1. J. Gołąb, M. Jakóbisiak. Immunologia. Warszawa 2017, wyd. 7.
2. How does the immune system work? https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279364/?report=classic dostęp: czerwiec 2022
3. E. Dymarska, A. Grochowalska. Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Nowiny Lekarskie 2013, tom 82, nr 3, s. 222-231. 
4. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Aktywność fizyczna a odporność organizmu. https://ncez.pzh.gov.pl/aktywnosc-fizyczna/aktywnosc-fizyczna-a-odpornosc-organizmu/ dostęp: czerwiec 2022.
5. https://stopuzaleznieniom.pl/artykuly/fakty-o-alkoholu/alkohol-obniza-odpornosc-organizmu/?pdf=5053 dostęp: czerwiec 2022.
6. Y. Arnson, Y. Shoenfeld, H. Amital. Wpływ dymu tytoniowego na odporność, zapalenie i procesy autoimmunologiczne. Journal of Autoimmunity 2010, nr 34, s. 258-265.
7. W. R. Lovallo, T. L. Whitsett. Caffeine stimulation of cortisol secretion across the waking hours in relation to caffeine intake levels. Psychosomatic medicine 2005, tom 67, nr 5, s. 734-739. 
8. N. Sanlier. Coffee and its effects on the immune system. Trends in Food Science & Technology 2021, tom 114, s. 625-632.
9. F. S. Dhabhar. Effects of stress on immune function: the good, the bad, and the beautiful. Immunology Research 2014, tom 58, nr 2, s. 193-210. 
10. https://ncez.pzh.gov.pl/aktywnosc-fizyczna/aktywnosc-fizyczna-a-odpornosc-organizmu/ dostęp: czerwiec 2022.